Η Σπεράντζα Βρανά, καλλιτεχνικό ψευδώνυμο της Μεσολογγίτισας ηθοποιού Ελπίδας Χωματιανού (1928-2009), υπήρξε χειμαρρώδης τόσο στην καλλιτεχνική όσο και την προσωπική ζωή της. Άφησε δε έντονα τα ίχνη της στην άγραφτη ακόμη ιστορία των διάσημων χαστουκιών, με ένα «μπάτσο» που έδωσε σε αστυνομικό όργανο πριν από πενήντα δύο χρόνια. Ήταν Ιούλιος 1962 όταν η Βρανά με τον σύντροφό της Κώστα Βουτσά επισκέφθηκαν κάποιον συνάδελφό τους στο «Θέατρο Βέμπο» και στάθμευσαν το αυτοκίνητό τους μπροστά από το θέατρο. Αλλά το αστυνομικό όργανο, ο γνωστός στην περιοχή Θύμιος που εκτελούσε χρέη τροχονόμου κάλεσε την ηθοποιό να το απομακρύνει διότι παρεμπόδιζε την κυκλοφορία.

Πράγματι, η Βρανά το μετακίνησε στο απέναντι πεζοδρόμιο, αλλά το όργανο έσπευσε λεγοντάς της πως κι εκεί απαγορευόταν δείχνοντας περίεργη εμμονή. Κουβέντα στην κουβέντα προκλήθηκε λογομαχία. Η περιγραφή της εποχής είναι χαρακτηριστική: «Επηκολούθησε ζωηρόν επεισόδιον κατά την διάρκειαν του οποίου η Βραννά ερράπισε τον τροχονόμον και του επροξένησε αμυχάς εις το πρόσωπον διά των ονύχων της». Αμέσως μεσολάβησαν άλλοι ηθοποιοί ώστε να λήξει το επεισόδιο. Ο Θύμιος πήρε το δρόμο για τον Σταθμό Α’ Βοηθειών και η Βρανά για το θέατρο του Εθνικού Κήπου όπου έπαιζε.

Εκεί την περίμεναν όμως άνδρες της ασφάλειας, οι οποίοι και τη συνέλαβαν μόλις τέλειωσε την παράσταση αφού ο τροχονόμος είχε υποβάλει μήνυση τόσο εναντίον της Βρανά όσο και του Κ. Βουτσά για εξύβριση. Έτσι η λαοφιλής Σπεράντζα παρέμεινε ένα βράδυ στην υποδιεύθυνση της Τροχαίας Αθηνών για να αφεθεί ελεύθερη την επομένη από τον Εισαγγελέα Υπηρεσίας. Και παρά το γεγονός ότι η ίδια υποστήριζε επισήμως πως δεν είχε ραπίσει τον αστυφύλακα οι μάρτυρες μιλούσαν για ξεγυρισμένο και ηχηρό σκαμπίλι.

Πώς φτάσαμε στην ίδρυση του Δημοσιογραφικού Οργανισμού
Ασφάλισης (ΕΔΟΕΑΠ) και του Πρωτοχρονιάτικου Λαχείου

Ο Δεκέμβριος, τις τελευταίες προπολεμικές και τις πρώτες μεταπολεμικές δεκαετίες, ήταν ο μήνας που εκατοντάδες χιλιάδες Έλληνες μπορούσαν να ονειρεύονται ότι θα αποκτήσουν ένα «κεραμίδι πάνω από το κεφάλι τους» χάρη στο Λαχείον των Συντακτών, που υπήρξε το δημοφιλέστερο των λαχείων, προσφέροντας σπίτια αλλά και τεράστια ποσά (με τα έσοδά του καλύπτονταν βασικές ανάγκες των δημοσιογράφων). Οι επαγγελματίες συντάκτες των εφημερίδων τις πρώτες δεκαετίες του 20ού αιώνα ήταν από τις αδικημένες επαγγελματικές τάξεις. Με γλίσχρους μισθούς, προσλαμβάνονταν και απολύονταν ανά πάσα στιγμή και στερούνταν ασφάλειας ή περίθαλψης. Όταν γερνούσαν ή αρρώσταιναν «έμεναν έρμαια της μοίρας των», όπως αναφέρει χαρακτηριστικά ο ιστορικός του Τύπου Κώστας Μάγερ. Και όταν πέθαιναν η κηδεία τους γινόταν συνήθως με εράνους. Οι πολιτικοί (Ελ. Βενιζέλος, Δ. Γούναρης, Α. Ζαϊμης, Α. Μιχαλακόπουλος, Α. Παπαναστασίου, Γ. Καφαντάρης, Π. Τσαλδάρης) αναγνώριζαν την απαράδεκτη κατάσταση, αλλά δεν έδιναν λύση -απλά συνιστούσαν την εξεύρεση θεραπείας χωρίς να επιβαρυνθεί το Δημόσιο ή η κοινωνία. Έτσι, τέλη 1920 με αρχές 1930 φτάσαμε στη γέννηση του πιο επιτυχημένου ίσως λαχείου στην Ιστορία του σύγχρονου Ελληνισμού: του Λαχείου των Συντακτών. Θεσμός που μεγαλούργησε περίπου μια πεντηκονταετία, κατέστησε ανεξάρτητο οικονομικά τον κλάδο των δημοσιογράφων και έσβησε με τον νόμο με τον οποίο γεννήθηκε ο Ενιαίος Δημοσιογραφικός Οργανισμός Επικουρικής Ασφάλισης Περίθαλψης (ΕΔΟΕΑΠ). Το στρατιωτικό καθεστώς είχε βρει τον πιο δόκιμο τρόπο για να πετύχει δύο στόχους: αφενός να καταργήσει το Λαχείον Συντακτών και να το αντικαταστήσει αμέσως (1967) με το Πρωτοχρονιάτικο Λαχείο (Ειδικό Κρατικό Λαχείο Κοινωνικής Αντίληψης), εισπράττοντας τεράστια έσοδα, αφετέρου να ελέγξει πλήρως τον Τύπο μέσω των παροχών και των πάσης φύσεως προστατευτικών μέτρων που εξασφάλιζε το νέο Ταμείο.

Γράφτηκαν απίστευτες ανακρίβειες για τον χρόνο και τον τρόπο εμφάνισης του Λαχείου Συντακτών και την ιστορία του. Η αλήθεια είναι ότι ξεκίνησε όπως όλα τα λαχεία συλλόγων και επαγγελματικών οργανώσεων. Στον χορό των συντακτών, το 1928, για πρώτη φορά, κληρώθηκαν λαχνοί, ενώ έως και το 1931, στο πλαίσιο της διοργάνωσης του χορού, γινόταν και λαχειοφόρος αγορά. Το 1932 το λαχείο του χορού της Ενώσεως Συντακτών κληρώνει ένα σπίτι (καινούργια μονοκατοικία) και ένα οικόπεδο στην Ηλιούπολη, αλλά και εσώρουχα, σερβίτσια φαγητού, αεροπορικά εισιτήρια για Θεσσαλονίκη, υφάσματα, βάζα, ποτά, τσιγάρα κ.ά. Ήταν ο χρόνος γέννησης του Λαχείου Συντακτών. Η τεράστια επιτυχία οδήγησε σε καλύτερη οργάνωση την επόμενη χρονιά, όταν κληρώθηκαν πέντε σπίτια και ένα αυτοκίνητο. Το ξεκίνημα θεωρήθηκε θριαμβευτικό, αφού το 1932 εισπράχθηκαν περίπου 2.500.000 δραχμές!

Τα σπίτια του Λαχείου Συντακτών γίνονται περιζήτητα και σε περίοδο οικονομικής κρίσης –αρχές δεκαετίας 1930– βρίσκονται στο επίκεντρο των καθημερινών συζητήσεων και στα όνειρα των Ελλήνων που αναζητούν μια καλύτερη ζωή. Εκατοντάδες συγκινητικά περιστατικά βλέπουν το φως της δημοσιότητας. Το 1936, όταν το καθεστώς της 4ης Αυγούστου, στα πρώτα του βήματα, ιδρύει τα Κρατικά Λαχεία, εξαιρείται η Ένωση των Συντακτών, ώστε να συνεχίσει την έκδοση του λαχείου της. Την τελευταία προπολεμική χρονιά το Λαχείον Συντακτών κληρώνει 16 σπίτια, τρία οικόπεδα και μεγάλα χρηματικά ποσά -ακόμη και στα χρόνια της Κατοχής δεν διεκόπη η έκδοσή του λαχείου. Η κλήρωση γινόταν στην αίθουσα τελετών της Αρχαιολογικής Εταιρείας. Δεν κληρώνονταν σπίτια αλλά μεγάλα και σημαντικά για την εποχή ποσά που ξεκινούσαν από τα 20.000.000 δραχμές, προτού γίνουν πληθωρικές.
Αμέσως μετά τον πόλεμο το Λαχείον Συντακτών θα επανέλθει πιο δυναμικά. Μια τριώροφη κατοικία στην πλατεία Αμερικής και 10 διαμερίσματα σε διάφορες περιοχές των Αθηνών (Άγιος Παντελεήμονας, Νεάπολη, Κολωνάκι, Σύνταγμα, Ομόνοια, Άγιος Παύλος, Βάθη κ.α.), καθώς και σειρά πολυκατοικιών τα πρώτα δύσκολα μεταπολεμικά χρόνια δεν ήταν απλή υπόθεση -όπως και μια πολυκατοικία στην πλατεία Αμερικής ή ένας όροφος σε περιοχές όπως Ζάππειο, Πεδίον Άρεως, Σύνταγμα, Αμπελόκηπους κ.α. Το λαχείο των δημοσιογράφων μοιράζει εκατοντάδες «παλατάκια» και τις δεκαετίες 1950-60 οι κληρώσεις πραγματοποιούνται πανηγυρικά στον Παρνασσό. Οι ανθρώπινες ιστορίες διαδέχονται η μία την άλλη.

Ένας οικοδόμος που αγωνιζόταν να ζήσει την οικογένειά του, ζώντας σε ένα παράνομο καλύβι στην Καλογρέζα, κέρδισε ολόκληρη πολυκατοικία στην οδό Αχαρνών. Η πάμπτωχη κυρά-Λεμονιά από τη Μαρούδα των Πατρών κέρδισε μια πολυκατοικία στην Κυψέλη και 10 αστυνομικοί κερδίζουν 1 δισεκατομμύριο. Κάθε χρόνο πολλές δεκάδες σπίτια και αυτοκίνητα περνούσαν στα χέρια βιοπαλαιστών, κομμωτριών, μπακαλόπαιδων, φτωχών παπάδων, ιδιωτικών υπαλλήλων, φοιτητών, συνταξιούχων, εργατών με πολυμελείς οικογένειες, ακόμη και στον «σοφέρ της βασιλίσσης»! Με τα έσοδα των λαχείων η ΕΣΗΕΑ περιέθαλπε με υπερεπάρκεια τα μέλη της και διέθετε τεράστια ποσά για κοινωφελείς σκοπούς. Ανήγειρε εκκλησίες σε ακριτικές περιοχές, πραγματοποίησε εκστρατείες στο εξωτερικό κ.ά.

Μόλις τρεις μήνες μετά την εγκαθίδρυση του στρατιωτικού καθεστώτος, οι Απριλιανοί ανακοινώνουν ότι «τα πάσης φύσεως αδικαιολόγητα προνόμια πρέπει να καταργηθούν». Επικαλούμενοι «λόγους κοινωνικής ισότητος και κοινωνικής πολιτικής», οι συνταγματάρχες επιτέθηκαν ολομέτωπα στον δημοσιογραφικό κόσμο, κάνοντας λόγο για «διακριτικήν και μονομερή μεταχείρισιν» και προνόμια οικονομικής φύσεως. Στην πραγματικότητα η Διοικούσα Επιτροπή Κρατικών Λαχείων βρήκε την ευκαιρία να «εκδικηθεί» τον ανταγωνιστή της, το Λαχείον Συντακτών, και να βάλει στο χέρι τα κέρδη του. Σκοπός η καθιέρωση και προώθηση του Πρωτοχρονιάτικου Λαχείου (Ειδικόν Κρατικόν Λαχείον Κοινωνικής Αντιλήψεως), το οποίο εκδόθηκε μόλις καταργήθηκε εκείνο των συντακτών.

Η ΕΣΗΕΑ αντέδρασε επιτυχώς δημοσιεύοντας διαμαρτυρία σε όσες εφημερίδες κυκλοφορούσαν. Εξάλλου, οι στρατιωτικοί είχαν καθιερώσει λογοκρισία και επιθυμούσαν, παντί τρόπω, τον έλεγχο του Τύπου. Φαίνεται δε πως όλα ήταν προσχεδιασμένα. Οι διαπραγματεύσεις κατέληξαν στην έκδοση αναγκαστικού νόμου με τον οποίο αφενός καταργήθηκε το Λαχείον Συντακτών υπέρ του διαδόχου του Πρωτοχρονιάτικου Λαχείου και αφετέρου ιδρύθηκε ο Ενιαίος Δημοσιογραφικός Οργανισμός Επικουρικής Ασφαλίσεως και Περιθάλψεως, ο γνωστός μας ΕΔΟΕΑΠ. Έτσι, τελείωσε άδοξα η πορεία ενός λαχείου, του οποίου η ιστορία, όταν γραφτεί συνοδευόμενη από χιλιάδες φωτογραφικά τεκμήρια, θα προσφέρει νέα δεδομένα στην ιστορία του Τύπου αλλά και στην κοινωνική, στην οικονομική και την πολεοδομική εξέλιξη της ελληνικής πρωτεύουσας.

ΑΓΙΟΥ ΣΠΥΡΙΔΩΝΟΣ ΚΑΙ ΦΩΚΙΑΝΟΥ

Βλάσης Γαβριηλίδης.

Γράφει ο Ελευθέριος Γ. Σκιαδάς.

Παραμονές των Χριστουγέννων το επίκεντρο του ενδιαφέροντος του Τύπου στρεφόταν όπου και τα βλέμματα όλου του κόσμου, στην Αγορά των Αθηνών. Εκεί κατευθύνονταν πλούσιοι και φτωχοί, εκεί χτυπούσε η καρδιά της πόλης, εκεί καταγράφονταν και τα περισσότερα κουτσομπολιά. Αν γυρίσουμε το βλέμμα μας πίσω, θα συναντήσουμε τις γραφικότητες να διαδέχονται η μία την άλλη. Όπως η καθιερωμένη χριστουγεννιάτικη επίσκεψη του Ανδρέα Συγγρού στην Αγορά, στα τέλη του 19ου αιώνα. Ο πάμπλουτος κάτοικος της σημερινής λεωφόρου Βασιλίσσης Σοφίας πήγαινε για τα ψώνια του στην οδό Αθηνάς, περισσότερο για να έχει προσωπική εικόνα για την κίνηση, αλλά και για να συναντήσει τις φιγούρες που ομόρφαιναν τη ζωή της πόλης.

Ανδρέας Συγγρός.

Όπως τον πασίγνωστο Δημήτρη Παπανικολάου. Δεν ήταν ένας απλός λαχανοπώλης της Αγοράς των Αθηνών. Οι περισσότεροι τον γνώριζαν με το παρατσούκλι «Καμπούρης» και προμήθευε με λαχανικά και πουλερικά το παλάτι, πολλές πρεσβείες και μεγάλες προσωπικότητες.

Νικόλαος Καλογερόπουλος.

Ο εν λόγω λαχανο-ορνιθοπώλης ήταν ένας υπερήφανος λεβεντάνθρωπος, ο οποίος μάλλον δικαιολογημένα θεωρούσε τον εαυτό του σημαντικό συντελεστή των μεγάλων γευμάτων που δίνονταν στο παλάτι τα Χριστούγεννα και την Πρωτοχρονιά. Φρόντιζε να βάζει στην άκρη τις πιο θρεμμένες και τρυφερές γαλοπούλες για τους εκλεκτούς πελάτες του. Ανάμεσά τους και ο Βλάσης Γαβριηλίδης, ο οποίος φρόντιζε πάντα να επισκέπτεται παραμονές των Χριστουγέννων τον φίλο του «Καμπούρη» στην Αγορά και πάντα ξεκαπέλωτος, ίσως ο μόνος που εμφανιζόταν δημοσίως χωρίς καπέλο εκείνη την εποχή. Ήταν πρωτοπόρος και σε αυτό, όπως και στη χορτοφαγία. Κατόρθωνε δε να κάνει μόδα τις δικές του συνήθειες, αφού ήταν από τους ισχυρότερους άνδρες της εποχής του, ίσως ο πλέον ισχυρός μετά τον βασιλιά, όπως έγραφε ο Κ. Φαλτάιτς.

Η Αγορά των Αθηνών, τέλη 19ου αιώνα.

Αλλά υπήρχε ακόμη ένα στέκι στην Αγορά των Αθηνών όπου συναντιόνταν οι προσωπικότητες της εποχής. Το «Λαχανο-Ορνιθοπωλείον» του Αλέξανδρου Κώτση, στην αριστερή γωνιαία πλευρά του πρώτου εσωτερικού τμήματος της Αγοράς. Εκεί εμφανίζονταν ο Ιωσήφ Σερπιέρης, ο Αλέξανδρος Σκουζές, αλλά και ο Λάμψας, ο ιδιοκτήτης της «Μεγάλης Βρεταννίας», ο οποίος επισκεπτόταν μόνος την Αγορά και επόπτευε τις παραγγελίες. Οι γνώστες του χώρου τον θεωρούσαν «καλλιτέχνη ψωνιστή». Αν και είχε συγκεκριμένα καταστήματα όπου έκανε τα ψώνια του, φρόντιζε να μην αφήνει κανέναν παραπονεμένο. Επιθεωρούσε τα πάντα και όπου εντόπιζε κάτι εκλεκτό έδινε εντολή να το ξεχωρίσουν. Ένας ακόμη από τους ξεχωριστούς πελάτες της Αγοράς ήταν και ο παλαιός πολιτευτής και για μικρό χρονικό διάστημα αργότερα Πρωθυπουργός Νικόλαος Καλογερόπουλος. Χωρίς την επιδεικτική ζωή των πλούσιων που έδιναν γεύματα, όπως ο Συγγρός και ο Σερπιέρης, εκείνος φρόντιζε να καλεί λίγους και εκλεκτούς φίλους, προσφέροντας είδη άρτια παρασκευασμένα.

Ορνιθοπωλείο στα τέλη του 19ου αιώνα στην κεντρική αγορά των Αθηνών.

Αυτά συνέβαιναν στην Αγορά των Αθηνών στα τέλη του 19ου και στις αρχές του 20ού αιώνα. Η χριστουγεννιάτικη κίνηση έδινε το «σύνθημα» και οι διάφοροι τύποι, αριστοκρατικοί ή λαϊκοί, πρωταγωνιστούσαν, ο καθένας με τα δικά του χαρακτηριστικά ή τις δικές του ιδιομορφίες. Τις ίδιες ημέρες, δηλαδή παραμονές των Χριστουγέννων, ο έμπιστος ιδιαίτερος του Κλειδούχου της βασίλισσας Όλγας, αργότερα συμβολαιογράφος Ευγένιος Κωστόπουλος, περιερχόταν την πόλη έχοντας στα χέρια του έναν κατάλογο 200-300 ονομάτων οικογενειών που έπασχαν οικονομικά. Τους έδινε βοηθήματα, τα οποία κανείς δεν γνώριζε και κανείς δεν μάθαινε.

Άποψη των Αθηνών από τον Λυκαβηττό.

Γράφει ο Ελευθέριος Γ. Σκιαδάς.

Σφοδρός χιονιάς στην πρωτεύουσα

Είναι σπάνιο φαινόμενο ο βαρύς χειμώνας και το χιόνι στην Αθήνα. Μετρημένες είναι οι περιπτώσεις που έχουν σημειωθεί ισχυρές χιονοπτώσεις στη νεότερη Iστορία της πόλης και καθεμία έχει αφήσει τις δικές της αναμνήσεις. Όπως ο χιονιάς του 1884, όταν ξέσπασε βαρυχειμωνιά που την κατέγραψαν ως ιστορική οι αθηναιογράφοι για τη σφοδρότητα και τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά της.

Όπως το γεγονός εκείνο όπου μικροί και μεγάλοι επιδόθηκαν σ’ένα μοναδικό κυνήγι στα σοκάκια της Πλάκας. Στην αρχή οι περισσότεροι κρατούσαν σφεντόνες χτυπώντας κατά δεκάδες τα τσιροπούλια και τα κοτσύφια που είχαν ξεπέσει στα μικρά και χιονισμένα δρομάκια των κεντρικών αλλά και απόμερων συνοικιών της πόλης.

Όσοι ξύπνησαν ενθουσιάστηκαν από την εικόνα της πόλης, η οποία έπειτα από απειλητικά προμηνύματα μερικών ημερών ξυπνούσε ντυμένη με άσπρα νυφικά. Η πόλη της λάσπης και της σκόνης φάνταζε να απαστράπτει μέσα σε έναν πάλλευκο χιτώνα. Σπίτια, δένδρα, δρόμοι και μνημεία είχαν σκεπαστεί με χιόνι, ενώ εμφανίστηκε το φαινόμενο να βρεθούν στους δρόμους, κυρίως των περιοχών που αγκάλιαζαν την Ακρόπολη, εκατοντάδες μπεκάτσες, κοτσύφια και τσίχλες.

Βεβαίως δεν έλειπαν κι οι σπίνοι, τα σκαθάρια, οι καρδερίνες, τα φανέτα, τα γαρδέλια, τα σπουργίτια, οι γκαργκανάδες και οι σουσουράδες. Ήταν τέτοια η ποσότητα των παγωμένων πουλιών, ώστε οι πιτσιρικάδες τα έπιαναν κατά δεκάδες έξω από τις πόρτες των σπιτιών τους.

Οι μεγαλύτεροι βρήκαν την ευκαιρία να επιδοθούν σε κυνήγι στους γύρω λόφους. Φαντάζει απίστευτη η ποσότητα και η ποιότητα των όπλων που επιστρατεύθηκαν, ώστε η Διοικητική Αστυνομία, η οποία είχε τότε την ευθύνη για την Αθήνα και τον Πειραιά, να εκδώσει εσπευσμένα απαγορευτική εγκύκλιο. Τσάγκρες μονόκανες, τρομπόνια, καρυοφύλλια, σισχανίδες, δίκανα εμπροσθογεμή και οπισθογενή και καραμπίνες, όπλα απομεινάρια παλαιότερων εποχών, επιστρατεύθηκαν, ενώ τα σμπάρα έδιναν και έπαιρναν στους δρόμους της πόλης. Το τουφεκίδι ξεσήκωνε ακόμη κι εκείνους που δεν είχαν σκοπό να επιδοθούν στο ανελέητο κυνήγι των δύσμοιρων πτηνών, τα οποία ούτως ή άλλιως έπεφταν καταγής ξεπαγιασμένα.

Ο Αστυνόμος Κοσονάκος, όπως τον απέδωσε με το πενάκι του ο Θέμος
Άννινος.

Μέχρι τότε, τέτοιους ήχους και τέτοιο θέαμα στην Αθήνα μόνον σε προεκλογικές περιόδους και πατριωτικά συλλαλητήρια συναντούσε κανείς. Το πρόβλημα οξυνόταν, όσο οι… ατρόμητοι κυνηγοί γέμιζαν τους δρόμους της Πλάκας και τους λόφους του Λυκαβηττού, του Φιλοπάππου και του Αρδητού. Ο αστυνομικός διευθυντής Κοσονάκος, πιστός και αφοσιωμένος φίλος του Χαρίλαου Τρικούπη, ανησυχώντας δικαιολογημένα πως σύντομα θα εμφανίζονταν και τα πρώτα θύματα, έβγαλε όλους τους άνδρες του στους δρόμους. Πλην όμως δεν φανταζόταν ότι ακόμη κι οι άνδρες της Αστυνομίας, εντυπωσιασμένοι από το φαινόμενο, θα έμπαιναν στον πειρασμό να ρίξουν κι εκείνοι καμιά ντουφεκιά. Εξάλλου, ήταν γνωστοί για τις δραστηριότητές τους τις ώρες της σχόλης. Με σατανική επιδεξιότητα έστηναν καπατζέδες και ξόβεργες, πιάνοντας λογής-λογής πουλιά. Όταν πληροφορήθηκε ο διευθυντής τους την κατάσταση, το πράγμα είχε ξεφύγει από κάθε έλεγχο. Τόσο μπαρούτι ούτε στην έξοδο του Μεσολογγίου δεν είχε πέσει, όπως έγραψε χαρακτηριστικά με κάποια υπερβολή ο Α. Φούφας, ο οποίος μας παρέδωσε θαυμάσια περιγραφή της κατάστασης.

Εκείνος που απόλαυσε περισσότερο ίσως από τους άλλους τη χιονισμένη πόλη ήταν ο μέγας δούκας Παύλος Αλεξάνδροβιτς της Ρωσίας, ο οποίος παρεπιδημούσε στην Αθήνα φιλοξενούμενος στα Ανάκτορα. Τότε συνάντησε την 14χρονη θλιμμένη Πριγκίπισσα Αλεξάνδρα της Ελλάδας (1870-1891), την οποία και παντρεύτηκε τέσσερα χρόνια αργότερα. Ο Ρώσος δούκας πολλές φορές αναφερόταν στο θέαμα της λευκοφορεμένης πρωτεύουσας και στη σκηνογραφία της Ακρόπολης και των γύρω βουνών που φάνταζαν σκεπασμένα με την άσπιλη λευκότητα του χιονιού.

Γράφει ο Ελευθέριος Γ. Σκιαδάς.

Ελάχιστα γνωστό είναι το γεγονός πως η μετατόπιση των ρολογιών κατά μία ώρα πίσω το χειμώνα και μία ώρα μπροστά το καλοκαίρι δεν είναι μέτρο που λήφθηκε τα τελευταία χρόνια. Οι πρώτες μνείες στην Ελλάδα για την ανάγκη εφαρμογής του μέτρου, το οποίο ήδη ίσχυε σε όλα τα ευρωπαϊκά κράτη και στην Αμερική, σημειώνονται το 1925! Η αρχική δειλή εφαρμογή του, πρώτα στα ωράρια των καταστημάτων, ξεκίνησε το 1927.

Η πλήρης εφαρμογή του μέτρου, με τη μορφή που το γνωρίζουμε στις ημέρες μας έγινε στις 6 Ιουλίου 1932 και με αφορμή τη μεγάλη οικονομική κρίση που είχε ξεσπάσει. Σκοπός η εξοικονόμηση ενέργειας, κυρίως ηλεκτρικού ρεύματος. Για την ενημέρωση του κοινού εκδόθηκε ανακοίνωση του Υπουργικού Συμβουλίου που ανέφερε ότι «κατόπιν εντολής των αρμοδίων υπουργείων προς απάσας τας υπηρεσίας του κράτους, το παρελθόν μεσονύκτιον τα ωρολόγια επροχώρησαν κατά μίαν ώραν. Η θερινή ώρα ισχύει δι’ όλην εν γένει την ζωήν του τόπου, αύτη δε λαμβάνεται υπ’ όψιν δι’ όλας τας υπό των νόμων, διαταγμάτων κ.λπ. οριζομένας περιπτώσεις».

Οι οδηγίες που εκδόθηκαν ήταν ιδιαίτερα αναλυτικές για τα καταστήματα, τα γραφεία, τις δημόσιες υπηρεσίες, τα εργοστάσια, τις εταιρείες, ενώ στην εφαρμογή ενεπλάκη ενεργά και το Αστεροσκοπείο Αθηνών. Το μέτρο λειτούργησε επί διετία για να ατονήσει σταδιακά και να επανεμφανιστεί στα δύσκολα χρόνια της Κατοχής.

Μεταπολεμικά το μέτρο επανήλθε στην επικαιρότητα στις αρχές της δεκαετίας του 1950. Συγκεκριμένα εφαρμόσθηκε το 1952, χωρίς ωστόσο να έχει τα αναμενόμενα αποτελέσματα εξοικονόμησης ενέργειας, σύμφωνα με τις μελέτες της Ηλεκτρικής Εταιρείας (:αργότερα ΔΕΗ). Το μέτρο ατόνησε και πάλι για να εισαχθεί εκ νέου, με λακωνική κυβερνητική ανακοίνωση, στις 13 Απριλίου 1975, όταν η Ελλάδα εναρμονίστηκε με τα ισχύοντα στις περισσότερες ευρωπαϊκές χώρες.

Θεόδωρος Κολοκοτρώνης (Φαλέζ).

«Αδελφοί μου ας αγαπηθώμεν αντί να ληστευώμεθα αμοιβαίως»

Γράφει ο Ελευθέριος Γ. Σκιαδάς.

Ο Θεόδωρος Κολοκοτρώνης (1829-1894), γιος του Γενναίου και εγγονός του Γέρου του Μοριά, που έμεινε στην Iστορία με το παρατσούκλι Φαλέζ, με το οποίο υπέγραφε τα άρθρα του στον Τύπο, υπήρξε μια σπουδαία προσωπικότητα. Πέρασε μια ζωή ανεπίληπτη, υπηρέτησε ως αξιωματικός του Στρατού και βουλευτής, αλλά ήταν ο πρώτος που επιτέθηκε με σφοδρότητα στο σάπιο πολιτικό σύστημα και μάλιστα από το βήμα της Βουλής. Λειτούργησε ως πραγματικός θεματοφύλακας της δοξασμένης οικογένειάς του. Ο ρόλος που διαδραμάτισε κατά την εποχή του παραμένει άγνωστος. Όπως άγνωστο παραμένει το τεράστιο συγγραφικό έργο του, πολύτιμο και στους ιστορικούς ερευνητές που αναζητούν την αλήθεια κυρίως για τα τελευταία χρόνια της Οθωνικής περιόδου, αλλά και γι’ αυτήν καθαυτή την έξωση του βαυαρικής καταγωγής πρώτου βασιλιά των Ελλήνων. Στον γραπτό πλούτο που άφησε πίσω του, περιλαμβάνεται και μια από τις επιστολές του, παραινετική προς τους συγχρόνους του.

Ήταν Μεγάλη Εβδομάδα όταν έγραψε την επιστολή, μέσω της οποίας εμμέσως κατηγορούσε τους συμπατριώτες του, συμπεριλαμβανομένου και του εαυτού του, ότι είχαν πέσει θύματα της πλαστής ευημερίας και του πλουτισμού. «Μας δίδαξαν ότι το χρήμα είναι η μόνη θεότητα και απέναντί της μηδενίζονται οι τίμιοι δεσμοί αίματος, αγχιστείας, αγάπης, φιλίας και ευγνωμοσύνης», ανέφερε σε μια αποστροφή του και ως αντίδοτο για να σωθούμε πρότεινε να «χωνέψουμε» την ιδέα ότι το χρήμα είναι ανάγκη και όχι θεότητα, όπως θέλουν να το χαρακτηρίζουν «οι σύγχρονοι Φαρισαίοι σταυρωταί». Αυτούς πιστέψαμε και χάσαμε κάθε ευγενικό αίσθημα, μαραθήκαμε.

Δημιουργούμε ανάγκες ανώτερες των μέσων που διαθέτουμε, τρέχοντας έτσι κατευθείαν στον όλεθρο. Μας οδήγησαν στη «σουφρωφέλεια του ψευδοπολιτισμού», όπως χαρακτηριστικά αναφέρει ο Φαλέζ ο οποίος καλούσε τους συμπατριώτες του να απορρίψουν τις περιττές και ανόητες δαπάνες και ορκιζόταν πως τότε όλα θα ήταν καλύτερα. Στην αισχροκέρδεια, τις νοθεύσεις και την αρπαγή των πάντων που χαρακτηρίζει την ελληνική ζωή, ο Θ. Κολοκοτρώνης συνιστούσε  ως αντίδοτο ξερό ψωμί και αναπαυμένη συνείδηση! Αναφερόταν στην ολιγάρκεια ως φάρμακο απέναντι στις σπατάλες, υποστηρίζοντας πως έτσι θα μπορούσαν οι Έλληνες να αναπνεύσουν, να είναι γαλήνιοι, ευτυχείς αλλά και υγιείς.

«Αδελφοί μου, ας είπωμεν από ψυχής δόξα σοι ο Θεός, αντί να σκεπτώμεθα πώς να νοθεύωμεν και ας αγαπηθώμεν αντί να ληστευόμεθα αμοιβαίως», ανέφερε σε μια αποστροφή του, τονίζοντας πως μια περίεργη κατάρα έχει χτυπήσει τη σύγχρονη ελληνική κοινωνία. Μα δεν βλέπετε ότι παντού επικρατούν οι αρνητικές σκέψεις και το έγκλημα, έγραφε ο Φαλέζ, επισημαίνοντας πως η Μεγάλη Εβδομάδα και τα Πάθη του Χριστού μας δίνουν την ευκαιρία να συλλογιστούμε γιατί είναι παγωμένα τα χαμόγελα του ελληνικού λαού. Ως αρνητικό χαρακτηριστικό της εποχής του, δηλαδή πριν από περίπου 120 χρόνια, ανέφερε τη χαλάρωση των πατροπαράδοτων ελληνικών δεσμών συγγένειας, φιλίας και αλληλεγγύης.

Η εβδομάδα των Παθών οδηγεί στην ημέρα της Ανάστασης επιτρέποντας στους Έλληνες να ανταλλάξουν ευχές με ειλικρίνεια ως αληθινά αδέλφια, κάτω από τις σκιές των προγόνων του 1821, οι οποίοι πίστευαν βαθιά και αγωνίζονταν χωρίς δόλο για την ελευθερία και την ανεξαρτησία τους. Μόνον τότε θα νιώσουμε τη χαρά της Ανάστασης, την οποία συμβολίζουν και τα χαρούμενα χρώματα των αβγών του Πάσχα και θα φύγει το σύννεφο της πλήξης και της μελαγχολίας που σκιάζει τις ψυχές μας. Το τελικό μήνυμα που έστελνε ο εγγονός του Γέρου του Μοριά ήταν ελπιδοφόρο. Εξέφραζε την πίστη και τη βεβαιότητα ότι, όπως ανατέλλει η Ανάσταση, έτσι θα ανατείλει και θα μας εμπνεύσει η διδασκαλία του Θεανθρώπου και θα ευτυχήσουμε, και έκλεινε το κείμενό του με το «όθεν, Καλό Πάσχα»!

ΠΡΟΚΟΠΗΣ ΒΑΣΙΛΕΙΑΔΗΣ, ΑΡΧΙΤΕΚΤΩΝ-ΠΟΛΕΟΔΟΜΟΣ
(Κίεβο, 1912 – Αθήνα, 1977)

της Ελένης Φεσσά-Εμμανουήλ

Ο Προκόπης Βασιλειάδης (Κίεβο, 1912 – Αθήνα, 1977) ανήκει στους πρωταγωνιστές της πολεοδομίας και της αρχιτεκτονικής της περιόδου 1952-1967. Επικεφαλής σημαντικών γραφείων και διευθύνσεων της Υπηρεσίας Οικισμού του Υπουργείου Δημοσίων Έργων, συνέβαλε στην ανάπτυξη του αστικού και πολεοδομικού σχεδιασμού κάτω από πιεστικότατες συνθήκες – κοινωνικές, πολιτικές και οικονομικές. Στο έργο του Βασιλειάδη και των άξιων συνεργατών του για την πρωτεύουσα, ένας από τους οποίους ήταν ο διαπρεπής αρχιτέκτων-πολεοδόμος Ιωάννης Τραυλός, περιλαμβάνονται: τα ανεκτέλεστα Ρυθμιστικά Σχέδια Μείζονος Περιοχής Αθηνών του 1954 και 1965, η μελέτη διαρρύθμισης της περιοχής Ακρόπολης-Φιλοπάππου (1939), ο εκσυγχρονισμός της πλατείας Ομονοίας (υπόγεια διάβαση με κυλιόμενες σκάλες,1955-60), η διαμόρφωση των Επιβατικών Σταθμών ΟΛΠ (ακτή Καραϊσκάκη, Πειραιάς, 1957-61), η χωροταξική μελέτη περιοχής Βουλιαγμένης (1958-59), η αρχαιολογική έρευνα – ανασκαφή και διαμόρφωση χώρου του Ολυμπιείου (1961-62) καθώς και εμβληματικά κτίρια και συγκροτήματα, όπως η ακτή του Αστέρα στη Γλυφάδα (1955-58), το Ξενοδοχείο Hilton (1958-63), η Κεντρική Λαχαγορά Αθηνών στον Αγ. Ιωάννη Ρέντη (1958-66), το συγκρότημα του ΕΟΤ στη μεγάλη ακτή της Βουλιαγμένης (λαϊκή πλαζ και εστιατόρια «Αργώ» και «Ωκεανίς», 1959-61) και το Εστιατόριο Διόνυσος (1961-63).

ΕΚΤΕΝΕΣ Αφιέρωμα στο ΕΡΓΟ ΤΟΥ ΠΡΟΚΟΠΗ ΒΑΣΙΛΕΙΑΔΗ ΔΗΜΟΣΙΕΥΤΗΚΕ ΣΤΟ ΠΕΡΙΟΔΙΚΟ www.greekarchitects.gr

http://www.greekarchitects.gr/gr/αφιερώματα/προκόπης-βασιλειάδης-αφιέρωμα-id10033

Οι επιλεγείσες τελικώς 105 (από τις 899 της πρώτης επιλογής και από τις 6.300 φωτογραφίες, που τράβηξε η εκλεκτή ομάδα των εθελοντών του Μουσείου μας, μέσα σε τρεις μήνες. Την ομάδα αυτή απετέλεσαν:
Οι Κυρίες (κατ” αλφαβητική σειρά): Ουρανία Ασημακοπούλου, Βαΐα Δέλιου, Κωνσταντίνα Γλύκου, Παναγιώτα Καϊντατζή, Ειρήνη Καραμπού, Ευαγγελία Πηγαδιώτη, Πηγή Σακελλαροπούλου, Αγλαΐα Σταμάτη, Ματρώνα Ταμπάκη και οι Κύριοι: Κωνσταντίνος Κουρτίδης, Γιώργος Μαστρογιάννης και Σταύρος Παρασκευόπουλος, επίσης η ομάδα της εφημερίδος του Μουσείου μας, του «Μικρού Ρωμηού» και, τέλος, ο Θησείδης.
Η μεγάλη επιτυχία της εκθέσεως στο Düsseldorf, οφείλεται πρωτίστως σ” αυτήν την ομάδα. Το Δ.Σ. του Μουσείου μας τους ευχαριστεί από τα μύχια της ψυχής των μελών του.

Όπως στην αρχαία εποχή, δεν εννούντο «αι Αθήναι» χωρίς το Λαύριο, έτσι και στην εποχή μας δεν νοείται, χωρίς αυτό, η σημερινή «Πόλις των Αθηνών».
Ήδη στον εορτασμό των 150 ετών από της ιδρύσεως του σημερινού Λαυρίου
συμμετέχει το «Μουσείο της Πόλεως των Αθηνών – Ιδρυμα Βούρου – Ευταξία» και σας προσκαλούμε να μετάσχετε σ᾽ αυτόν.

Ύπερθεν του Κάστρου και της πραγματικότητός μας!

Το εξώφυλλο του περιοδικού ΕΙΚΟΝΕΣ με τη φωτογραφία του Προέδρου των ΗΠΑ Ντουάϊτ Ντέιβιντ Αϊζενχάουερ

Ο 34ος Πρόεδρος των ΗΠΑ Ντουάϊτ Ντέιβιντ Αϊζενχάουερ (Dwight David Eisenhower, 1890-1969), ήταν ο πρώτος ηγέτης της Αμερικής που επισκέφθηκε επισήμως τη χώρα μας, τον Δεκέμβριο 1959. Στη χώρα βασίλευε ο Παύλος Α’, Πρωθυπουργός ήταν ο Κωνσταντίνος Καραμανλής και Δήμαρχος Αθηναίων ο Τσουκαλάς. Ο Ντ. Αϊζενχάουερ γνώριζε την Αθήνα και είχε ξεναγηθεί στην πόλη αρκετά χρόνια νωρίτερα όταν την είχε επισκεφθεί με την ιδιότητα του ανώτατου στρατιωτικού της Ατλαντικής Συμμαχίας και είχε ανακηρυχθεί Επίτιμος Δημότης της.
Η υποδοχή του Προέδρου ήταν ενθουσιώδης και εντυπωσιακή με τους Αθηναίους και τις Αθηναίες να πλημμυρίζουν τους δρόμους απ’ όπου περνούσε ο υψηλός επισκέπτης. Από τον αερολιμένα του Ελληνικού, όπου προσγειώθηκε το Προεδρικό αεροπλάνο, μέχρι τα Ανάκτορα οι δρόμοι ήταν άδειοι και η υποδοχή διανθίστηκε με σημαιοστολισμούς, ειδικούς φωτισμούς, έφιππα αγήματα, αλλά και κοπέλες με εθνικές ενδυμασίες να ραίνουν με άνθη την πομπή.
Η Ελλάδα εκείνη την εποχή μετρούσε μόνον μία δεκαετία ελεύθερης ζωής μετά τις διάφορες μεταπολεμικές περιπέτειες. Παρά ταύτα ανταποκρίθηκε στις απαιτήσεις, εμφανίσθηκε στη διεθνή κοινότητα έτοιμη να ανακάμψει οικονομικά, αλλά και ένθερμη θιασώτις των μηνυμάτων ειρήνης και αλληλεγγύης που εξέπεμπε ο πολιτισμένος κόσμος. Αλλά πως προετοιμάσθηκε η πόλη των Αθηνών για το σημαντικό εκείνο γεγονός. Επιλέγουμε να παρουσιάσουμε την έκκληση που απηύθυνε ο 53χρονος Δήμαρχος Αθηναίων Άγγελος Τσουκαλάς προς τον Αθηναϊκό λαό τον οποίο καλούσε να συμμετάσχει στην υποδοχή.
Σημειωτέον ότι ο φιλελεύθερος Δήμαρχος Αθηναίων Αγγ. Τσουκαλάς είχε εκλεγεί και με την υποστήριξη της Αριστεράς (ΕΔΑ), γεγονός το οποίο εξάλλου είχε προκαλέσει και την διαγραφή από το κόμμα του. Η σχετική προκήρυξη που εξέδωσε ενόψει της επισκέψεως ανέφερε τα εξής:

Ο Δήμαρχος Αθηναίων Άγγελος Τσουκαλάς

Με ανυπόκριτον ενθουσιασμόν και συγκίνησιν η Ελληνική πρωτεύουσα υποδέχεται την Α.Ε. τον Πρόεδρον των Ηνωμένων Πολιτειών της Β. Αμερικής, Στρατηγόν Ντουάϊτ Αϊζενχάουερ, επίτιμον δημότην της Πόλεως.
Το πνεύμα της φιλοξενίας- παράδοσις ακατάλυτος χιλιετηρίδων- είναι αρετή υπερτάτη που κοσμεί όλους ανεξαιρέτως τους Έλληνας. Αλλ’ η υποδοχή την οποίαν επιφυλάσσουν οι Αθηναίοι και αι Αθηναίαι εις τον τιμημένον Αρχηγόν της Μεγάλης Υπερατλαντικής Δημοκρατίας δεν είναι μόνον σπονδή εις τον βωμόν του Ξενίου Διός. Είναι οφειλόμενος φόρος τιμής προς τον Στρατηλάτην του Μεγάλου Πολέμου, που ωδήγησεν εις αγώνας κοινούς την Πατρίδα του και την Πατρίδα μας, προς την Νίκην και προς την Δόξαν, εν ονόματι των ευγενεστέρων ιδανικών του ανθρώπου. Είναι οφειλόμενος φόρος τιμής προς τον ακάματον ανθρωπιστήν που περιτρέχει τώρα την Υδρόγειον κομίζων κλάδον ελαίας, δια να εξασφαλίση εις την Ανθρωπότητα την Ειρήνην και την Ευημερίαν. Και είναι ακόμη οφειλόμενος φόρος τιμής της Πόλεως που εγέννησε την Δημοκρατίαν, προς την χώραν που την ετελειοποίησε.
Το δώρον που θα προσφέρη ο λαός μας προς τον επιφανή επισκέπτην του δεν περιλαμβάνεται εις την σφαίραν των υλικών αγαθών. Αλλ’ ο πλούτος των αισθημάτων μας που θα εξωτερικευθή με την θερμότητα και την εγκαρδιότητα της υποδοχής μας, θα αξίζη πολύ περισσότερον.
Καλώ όλους τους Αθηναίους και τας Αθηναίας εις Παλλαϊκήν και ομόθυμον υποδοχήν του επιφανούς επισκέπτου μας. Η παρουσία όλων μας, χωρίς εξαιρέσεις, είναι χρέος επιτακτικόν. Και η ουρανομήκης ζητωκραυγή μας θα σφυρηλατήση και θα επιβεβαιώση δια μίαν ακόμη φοράν τους ακαταλύτους δεσμούς που συνδέουν τον Ελληνικόν με τον Αμερικανικόν λαόν».

«Ο Μικρός Ρωμηός» συμπληρώνει εφέτος 130 χρόνια ζωής (1886-2016). Συνεχίζει την πορεία του, έστω και υπό λίαν δυσμενείς συνθήκες. Από τότε που ο Παναγιώτης Θεοδοσίου εξέδωσε το πρώτο φύλλο της μέχρι σήμερα γνώρισε ευτυχείς ημέρες, δυσκολίες, μεγαλεία, διακοπές της κυκλοφορίας του.
«Ο Μικρός Ρωμηός» ποτέ δεν ανήκε στα προνομιούχα έντυπα, αλλά υπηρέτησε πάντα πιστά και με αυταπάρνηση τη γενέτειρά του. Από το 1989 που επανεκδόθηκε, με τη μορφή που έφθασε στις ημέρες μας, πρωτοπόρησε δημιουργώντας νέα παράδοση και εισάγοντας ευρηματικές μεθόδους παρουσίασης του Αθηναϊκού παρελθόντος.
«Ο Μικρός Ρωμηός» δεν απέφυγε τον «πειρασμό» του διαδικτύου. Χωρίς να παραγνωρίζει την ηλεκτρονική πραγματικότητα δήλωσε το δικό του ηχηρό παρόν. Το γεγονός ότι αντεγράφη μας γέμισε χαρά. Η διάχυση της πληροφορίας στο διαδίκτυο και η εκτεταμένη χρήση των αναρτήσεων μας υποχρεώνει να είμαστε ακόμη περισσότερο υπεύθυνοι απέναντι στο κοινό.
Εξάλλου, το γεγονός ότι τόσο η ηλεκτρονική όσο και η έντυπη μορφή ετέθησαν υπό νέο ιδιοκτησιακό καθεστώς, υπό την σκέπη του «Μουσείου της Πόλεως των Αθηνών – Ιδρύματος Βούρου Ευταξία», μας επέτρεψε να βλέπουμε το μέλλον ευοίωνο και δημιουργικό. Να αντιμετωπίσουμε τις νέες προσκλήσεις και προκλήσεις. Και αυτό θα πράξουμε.
«Ο Μικρός Ρωμηός», γιορτάζοντας τα 130 χρόνια ζωής του, θα εμφανισθεί σύντομα κοντά σας ανανεωμένος, ακόμη πιο παραγωγικός και πρωτότυπος. Ο νέος ιστότοπός μας ελπίζουμε ότι θα ικανοποιήσει ακόμη και τους πιο απαιτητικούς αναγνώστες μας. Συνεπής, ακριβολόγος, έγκυρος και πάντα με το βλέμμα στραμμένο στο μέλλον.
Εν αναμονή λοιπόν!

Πλατεία Ομονοίας. Τα «αδελφά μέγαρα» του ευεργέτη Ι. Μπάγκα.

Γράφει ο Ελευθέριος Γ. Σκιαδάς.

Η μεταμεσονύκτια ζωή των Αθηνών στα τέλη του 19ου αιώνα είχε και τη… σκοτεινή πλευρά της, τον δικό της κόσμο, τον οποίο συναντούσε κανείς συνήθως στα περίφημα καφέ σαντάν της εποχής. Ο κόσμος αυτός δρούσε όταν το μεγαλύτερο μέρος των Αθηναίων κοιμόταν στα απαλά στρώματα της ευμάρειας ή στα σκληρά στρώματα της φτώχειας και της μιζέριας. Στον κόσμο αυτό της μεταμεσονύκτιας Αθήνας συμπεριλαμβάνονταν φυσικά και οι ζοφεροί τύποι του εγκλήματος, της χαρτοπαιξίας και του περιθωρίου. Την πόλη της ημέρας, την πρωτεύουσα του φωτός διαδεχόταν μια άλλη πόλη, η μεταμεσονύκτια Αθήνα.
Όταν οι δρόμοι ερήμωναν πλέον από όσους επέστρεφαν από τις οικογενειακές εσπερίδες ή από άλλα «καθώσπρέπει» μέρη όπου σύχναζαν οι νοικοκυραίοι, τότε ακούγονταν τα βήματα μιας άλλης μερίδας Αθηναίων, όχι φυσικά μεγάλης, αλλά με μυστηριώδη και ακατανόητη ποικιλία. Κατηφόριζαν συνήθως προς το Λαχανοπάζαρο του Κεραμεικού, το οποίο βρισκόταν στη συμβολή των οδών Πειραιώς και Ιεράς Οδού, για να χωθούν σε κάποιο από τα πολλά χαρτοπαικτικά στέκια ή για να γευτούν πατσά σε κάποια από τις ταβέρνες του Ψυρρή και των Χαυτείων. Κόσμος κάθε ηλικίας, σε έναν αλλόκοτο συμφυρμό από κασκέτα φυστικοπωλών και υψηλών πίλων αμαξηλατών, χοντροκαμωμένων χεριών εργάτη και γαντοφορεμένου λιμοκοντόρου, που έρχονταν να γεμίσουν τα στομάχια τους, αφού πλέον ήταν πλήρεις ψυχικής ηδονής που απολάμβαναν πρωτύτερα στα καφωδεία.

Άποψη των Αθηνών περίπου 1890.

Το καφέ σαντάν «Μπάγκειον»
Στα τέλη του 19ου αιώνα λειτουργούσαν δύο κακόφημα χειμερινά καφέ σαντάν. Το ένα βρισκόταν στην πλατεία Ομονοίας και το άλλο στην οδό Αθηνάς. Το πρώτο, μάλιστα, έφερε το όνομα του εθνικού ευεργέτη, ονομαζόταν «Μπάγκειον», επειδή στεγαζόταν σε ένα από τα «αδελφά μέγαρα» τα οποία ο γενναιόδωρος Ηπειρώτης Ιωάννης Μπάγκας είχε ανεγείρει στην πλατεία Ομονοίας και από το 1889 είχε δωρίσει στο Δημόσιο.
Εκεί στο καφέ σαντάν «Μπάγκειον», οι Αθηναίοι απολάμβαναν τις «μαδημένες αηδόνες». Επρόκειτο για ένα υπόγειο στρωμένο με χρωματιστές πλάκες και μία μεγάλη αίθουσα, στο βάθος της οποίας υπήρχε ένα ικρίωμα για τις όχι και τόσο καλλίφωνες τραγουδίστριες, «εν κλειδοκύμβαλον και τρεις οργανοκρούσται». Υπήρχε όμως και μία ακόμη αίθουσα μικρότερη, με ξεθωριασμένους από την πολυκαιρία καθρέφτες και φωτογραφίες στους τοίχους, πονηρά «σανιδόφρακτα διαμερίσματα».
Εκεί σύχναζαν οι ίδιες πάντοτε φυσιογνωμίες: νεαροί φοιτητές, κάπου-κάπου μερικοί αξιωματικοί και άνεργοι που… ζούσαν από άγνωστους πόρους. Δυο – τρεις ευτραφείς γριές, οι «μαμάδες», οι οποίες λειτουργούσαν ως κινητά ταμεία και «ιματιοφυλάκια των θυγατέρων», τέσσερις Ιταλίδες αδελφές και μερικές κοπέλες ακόμη διαφορετικών εθνικοτήτων αποτελούσαν το εμφανές προσωπικό του μαγαζιού. Πηγαινοέρχονταν τραγουδώντας και πίνοντας διαρκώς από απλό κονιάκ μέχρι μπίρα Μονάχου και αθώο τσαγάκι. Φιλούσαν η μία την άλλη προκλητικά και αντάλλασσαν αγριωπά βλέμματα όταν το ίδιο θήραμα προσέβαλε τις χορδές της ευαισθησίας και της αφοσίωσής τους… Γνωστές κοπέλες του «Μπαγκείου» εκείνη την εποχή ήταν η Φαουστίνα, μια εικοσάρα εύσωμη, σαρκώδης και βωμολόχος, και η Σουζάν, μια γλυκιά, μικροκαμωμένη, ήρεμη και ασθενική κοπέλα. Στο τέλος, για άγνωστους λόγους, η Σούζαν βύθισε ένα μαχαίρι στην κοιλιά της συναδέλφου της Φαουστίνας… Αυτός ήταν ο κόσμος του «Μπαγκείου», του καφέ σαντάν της Ομόνοιας.
Η ειρωνεία της τύχης και της ζωής ήθελε τον ίδιο χώρο να μετατρέπεται, αρκετά χρόνια αργότερα, πρώτα σε ζαχαροπλαστείο και λουκουματζίδικο και στις αρχές της δεκαετίας του 1920 σε ένα από τα σημαντικότερα φιλολογικά στέκια των Αθηνών. Η μετατροπή του υπογείου σε κέντρο λογίων και λογοτεχνών οφειλόταν στον Μάριο Βαϊάνο. Εραστές της Τέχνης πέρασαν από κει, όπως οι Τέλλος Άγρας, Μίμης Ψαθάς, Μίνως Ζώτος, Ναπολέων Λαπαθιώτης, Ορέστης Λάσκος, Φώτος Γιοφύλλης, Κώστας Βάρναλης, Ι. Μ. Παναγιωτόπουλος, Γιάννης Ρίτσος κ. ά.

Το περίφημο στέκι της οδού Αθηνάς
Ξαναγυρνώντας στα καφέ σαντάν, ας ξεναγηθούμε στο δεύτερο περίφημο στέκι της οδού Αθηνάς του οποίου ο «ερυθροβαφής φανός οδηγεί ως αστήρ τους πιστούς εις το προσκύνημα του ιπποστασίου εκείνου», όπως έγραψε και ο Γεώργιος Πωπ. Μετά τις οκτώ το βράδυ οι θαμώνες περνούσαν την «σαρακωμένην και απαισίως τρίζουσαν κλίμακα». Εργάτες και κούτσαβοι, άνθρωποι του λαού και χωρικοί με μαντιλοδεμένα τα κεφάλια και χοντρά κομποδέματα, αντίτιμο της πώλησης του μούστου ή τα μεροκάματα της χοντροδουλειάς, περνούσαν αθόρυβα την είσοδο. Σιωπηλοί έσκυβαν στα τραπέζια που ήταν αριθμημένα με μεγάλους λευκούς αριθμούς, προσήλωναν το βλέμμα τους στη σχεδόν ρακένδυτη γυναίκα που τους πλησίαζε χωρίς να δίνουν σημασία στην «καλλιτέχνιδα» η οποία «κραυγάζει ρυθμικώς και ξελαρυγγιάζεται επωδύνως και σείεται απειλητικώς και χειρονομεί ασεμνώς». Ξημερώνοντας, με τις πρώτες ακτίνες του ήλιου, μαζί με τους σαλεπιτζήδες έβγαιναν στον δρόμο και οι πελάτες του «ωδικού καφενείου». Δυστυχώς, δεν διαθέτουμε και τις δικές τους απόψεις για να καταγράψουμε τον τρόπο που και εκείνοι έβλεπαν τη ζωή της νύκτας…
Πάντως αυτός ήταν ο κόσμος των πρώτων πρωινών ωρών, ο κόσμος της «άγνωστης Αθήνας» με τα καφέ σαντάν, τους περίεργους τύπους, τις σκέψεις, τα κέρδη, τις δαπάνες και τις σπατάλες του. Ο κόσμος που ζούσε πολύ περισσότερο από τους κοινούς θνητούς, παρά το γεγονός ότι η ζωή του ήταν πολύ βραχύτερη.

Γράφει ο Ελευθέριος Γ. Σκιαδάς

Είναι γνωστό πως οι λέξεις έχουν τη δική τους ιστορία. Έτσι, ακούμε τις τελευταίες ημέρες, συχνά πυκνά, τη φράση «μα δεν έχουν τσίπα» ή «είναι ξετσίπωτοι»; Το ουσιαστικό «τσίπα» σημαίνει την πέτσα, την κρούστα αλλά και την ντροπή. Δηλαδή όταν λέμε δεν έχουν τσίπα εννοούμε δεν ντρέπονται. Παλαιότερα λεξικά έγραφαν πως τσίπα είναι ο λεπτός υμένας που περικαλύπτει κάτι, ιδιαιτέρως δε παρέπεμπαν στην πέτσα του γάλακτος. Ήταν μια λέξη της δημοτικής, η οποία χρησιμοποιούνταν σε διάφορα μέλη της Ελλάδας.
Μπήκε στο στόχαστρο των φιλόλογων το 1883, όταν τη χρησιμοποίησε σε άρθρο του ο γνωστός γιατρός και διακεκριμένος περιηγητής Παναγιώτης Ποταγός (1838-1904) (φωτό). Καταγόμενος ο ίδιος από τη Βυτίνα ισχυρίσθηκε ότι η λέξη «τζίπα», με την έννοια του δόγματος, είναι πελασγική και η χρησιμοποίησή της ήταν μια πρόσθετη απόδειξη πως οι κάτοικοι ήταν απόγονοι των Πελασγών.
Τη σκυτάλη πήρε ο επίσης γνωστός φιλόλογος Ιάκωβος Δραγάτσης (1853-1935). Έγραψε, ότι κακώς ισχυρίστηκε ο Ποταγός πως η λέξη χρησιμοποιούνταν μόνον από τους κατοίκους ενός μέρους της Πελοποννήσου, διότι ο ίδιος συναντούσε τη λέξη να χρησιμοποιείται από κατοίκους των νησιών του Αιγαίου, ίσως δε να την χρησιμοποιούσαν και σε άλλες περιοχές. Ανέφερε πως στη Σίφνο χρησιμοποιούσαν τη λέξη «αποτσιπωμένος», εννοώντας τον αναιδή, δηλαδή εκείνον που δεν είχε τσίπα, δέρμα, ντροπή. Για την αναίδεια χρησιμοποιούσαν τη λέξη «αποτσιπωσία», καθώς και τις εκδοχές «ξετσίπωτος» και «ξετσιπωσία». Τη μόνη διαφορά που έβρισκε ο Δραγάτσης ήταν πως δεν φερόταν απλά και μόνη της η λέξη, αλλά με συνθετικό και πως η χρήση της ήταν μεταφορική αλλά εξαιρετικά εικονική και εκφραστική.
Πάντως, η λέξη καταγράφηκε στο καθημερινό λεξιλόγιο και σήμερα μάλλον όλοι γνωρίζουν την τσίπα και τους ξετσίπωτους.

Γράφει ο Ελευθέριος Γ. Σκιαδάς

Ο όμορφος, εντυπωσιακός και χαρούμενος κόσμος της Επιθεώρησης το 1914 θα συμπληρώσει 120 χρόνια ζωής αν αποδεχτούμε τη χρονολόγηση των περισσότερων ιστορικών που τοποθετούν την εμφάνισή της στα 1894. Τότε επισκέφθηκε την Αθήνα ένας μελοδραματικός ιταλικός θίασος, ο οποίος ανεβάζοντας ένα είδος Επιθεώρησης με τον τίτλο «Γκραν βία» (Μεγάλος δρόμος) εντυπωσίασε τους κατοίκους της πρωτεύουσας με τα πεταχτά τραγουδάκια, το μπρίο και το κέφι του. «Οι Αθηναίοι όλοι, μικροί και μεγάλοι, νέοι και γέροι, αρσενικοί και θηλυκοί, οπουδήποτε και αν ευρίσκοντο, και σε κηδείαν ακόμη, τα ετραγουδούσαν μετά μανίας», έγραψε ο περίφημος Νικόλαος Λάσκαρης, ενώ τουλάχιστον μία εφημερίδα ζητούσε την επέμβαση της Αστυνομίας! Γιατί όμως η Επιθεώρηση και τα τραγούδια της αγαπήθηκαν τόσο από σημαντικότατα, αν όχι τα μεγαλύτερα, τμήματα του ελληνικού λαού; Διότι η Επιθεώρηση, ήδη από την εμφάνισή της, υπήρξε το όχημα για την εισαγωγή των ιδανικών του εξευρωπαϊσμού και του εκμοντερνισμού. Όπως σημειώνει στο θεμελιώδες έργο του για την Επιθεώρηση ο Θεόδ. Χατζηπανταζής, ο διψασμένος για εξέλιξη και ανάπτυξη θεατής είχε την ευκαιρία να γνωρίζει κάθε ευρωπαϊκή εξέλιξη, τις μόδες, την ψυχαγωγία, τα σπορ και τα ήθη, τους παριζιάνικους νεωτερισμούς, τους νέους χορούς και γενικότερα τον τρόπο ζωής.

Από την επιθεώρηση «Ξιφίρ – Φαλέρ» του 1916.

Από τις απαρχές

στα «Παναθήναια»

Αναζητώντας τις ρίζες της Επιθεώρησης, πριν από την επίσημη εισαγωγή της στην καθημερινή ζωή του Έλληνα, συναντούμε τους λαϊκούς διασκεδαστές της εποχής του βασιλιά Γεωργίου Α’. Συνδύαζαν τη μεταμφίεση με τη σάτιρα της επικαιρότητας και, όπως οι αρχαίοι γεφυριστές, λειτούργησαν ως πρόδρομοι του νέου είδους θεάματος που συνδύαζε την καυστικότητα με τη ζωντάνια και την ψυχαγωγική μουσική. Ο Γιώργος Χατζηδάκης τοποθετεί τη γέννηση της Επιθεώρησης στο 1888 και δίπλα στα νερά του Φαλήρου όπου ανέβηκε το έργο «Ζήτω η Ελλάς» ή «Αι Αθήναι διαμέσου των αιώνων». Πάντως, δίπλα στον Ιλισσό, στον περίφημο «Παράδεισο», ο θίασος Κοτοπούλη χάλασε τον κόσμο το 1894. Τότε πρωτοεμφανίστηκε στη σκηνή το «μικρόν Κοτοπουλάκιον», που δεν ήταν άλλη από τη Μαρίκα Κοτοπούλη, για να τραγουδήσει το περίφημο «Η κυρά μας η δασκάλα / που ‘ναι άγρια και κακή / είπε στα παιδιά τα άλλα / πως δεν είμαι παστρική». Και όλη η πόλη τραγουδούσε: «Στο Ζάππειον σε πρωτοείδα, / κι ύστερα στην πλατεία, / και στην δενδροστοιχία / σου είπα σ’ αγαπώ». Η εν λόγω πλατεία ήταν η πλατεία Συντάγματος και η ερωτιάρα «δενδροστοιχία» βρισκόταν στη λεωφόρο Αμαλίας.

Εξώφυλλο της παρτιτούρας από την επιθεώρηση «Γκραν Βία» που παίχτηκε στην Αθήνα του 1894.

Με το πέρασμα του χρόνου, τις πρώτες δεκαετίες του 20ού αιώνα, μέσω των Επιθεωρήσεων οι περισσότεροι θα γνωρίσουν τις νέες τεχνολογίες, όπως τα τηλέφωνα, τα αεροπλάνα, τα αυτοκίνητα, τις κινηματογραφικές προβολές και λίγο αργότερα τα υποβρύχια! Βιεννέζες φοιτήτριες, Αμερικανοί αεροπόροι, νέγροι και Κινέζοι βρίσκονται στους κεντρικούς ήρωες. Νέγροι χορευτές ενθουσιάζουν με τα νούμερά τους και Γάλλοι ηθοποιοί και τραγουδίστριες προβάλλουν την παριζιάνικη φινέτσα τους. Γυναίκες που κάπνιζαν ή κυκλοφορούσαν ξεμπράτσωτες ή ξεκάλτσωτες οδηγούσαν το μυαλό των Αθηναίων στην καρδιά του Παρισιού ή της Βιέννης. «Εγώ είμαι η νέα γυναίκα / που θα καπνίζω / και θα ψηφίζω» τραγουδούσε το 1908 η Μαρίκα Κοτοπούλη, σπάζοντας τους φραγμούς και τα ταμπού της εποχής της. Εμφανίζονται γυναίκες με μαγιό στη σκηνή –χωρίς τον κίνδυνο να συλληφθούν–, θέαμα που δεν θα συναντούσε κανείς στα περίφημα «μπεν μιξ» του Φαλήρου. Αυτά συνέβαιναν την πενταετία 1908-1912 στα περίφημα «Παναθήναια», τα οποία ανέβαιναν κάθε χρόνο ανανεωμένα και με νούμερα της επικαιρότητας, ή στην επιθεώρηση «Κινηματογράφος» κ.α.

Εξώφυλλο παρτιτούρας από τα «Παναθήναια» του 1911. Στην ένθετη εικόνα ο Τηλ. Λεπενιώτης.

Οι δεκαετίες 1920-30

Ήταν μακρύς ο δρόμος της αθηναϊκής Επιθεώρησης και παρακολούθησε –όπως ήταν φυσικό– τις εθνικές, πολιτικές και οικονομικές εξελίξεις της χώρας. Ως χρόνος-σταθμός θα λειτουργήσουν η έλευση των προσφύγων και η αλματώδης αύξηση του πληθυσμού της πρωτεύουσας. Η αθυροστομία που υιοθετούν τα διάφορα σχήματα από τα μέσα της δεκαετίας του 1920 καταδικάζεται ακόμη και από τον προοδευτικό Τύπο της εποχής, ενώ στα τέλη της ίδιας δεκαετίας πλημμυρίζουν οι αθηναϊκές αίθουσες. Μέχρι τριάντα επιθεωρήσεις ανεβαίνουν, οι περισσότερες με έντονα κοινωνικά χαρακτηριστικά αφού η καθημερινότητα έχει αλλάξει ριζικά. «Φρου φρου», «Αθηναϊκή τρέλλα», «Ο Γύρος του Θησείου», «Αθάνατη Αθήνα», «Γεια σου Σαλονίκη» είναι μερικοί ενδεικτικοί τίτλοι. Όπως ήταν αναμενόμενο, το 1936, η δικτατορία βάζει… φρένο στην ελευθεροστομία, η Επιθεώρηση χάνει το «αλατοπίπερό» της για να το ξαναβρεί με την κήρυξη του πολέμου. Ίσως ποτέ άλλοτε ένα θεατρικό είδος δεν υπηρέτησε τόσο τους εθνικούς σκοπούς όσο οι επιθεωρήσεις του πολέμου, οι οποίες κυριολεκτικώς εξευτελίζουν τον Ιταλό δικτάτορα. Στη διάρκεια της Κατοχής, το είδος σχεδόν εξαφανίζεται και οι ηθοποιοί προσπαθούν να επιβιώσουν με ορισμένα βαριετέ.

Από τα «Παναθήναια» του 1916, που παίχτηκαν στο Θέατρο «Μαρίκα Κοτοπούλη».

 Η «ένδοξη» εικοσαετία 1947-1967

Ωστόσο, είναι διαπιστωμένο πως η Επιθεώρηση ακμάζει όταν οι θεσμοί και η κοινωνία βρίσκονται σε κρίση και ο κόσμος αναζητά διέξοδο στη σάτιρα και το χιούμορ. Έτσι, στα δύσκολα ακόμη χρόνια του Εμφυλίου, από το 1947 μέχρι το 1967, θα «ανθίσει» η Επιθεώρηση διανύοντας περίοδο την οποία οι ειδικοί αποκάλεσαν «ένδοξη». Συγγραφείς υπήρξαν πρωτοκλασάτοι δημοσιογράφοι της εποχής που γνωρίσαμε: Ασημακόπουλος, Γιαλαμάς, Ευαγγελίδης, Παπαδούκας, Θίσβιος, Πρετεντέρης, Τσιφόρος, Βασιλειάδης, Γιαννακόπουλος σατιρίζουν την επικαιρότητα, τις εθνικές, πολιτικές και κοινωνικές εξελίξεις και μεταβολές και τα οικονομικά σκάνδαλα. Παπάγος, Παπανδρέου, Μαρκεζίνης, Καραμανλής, Κυπριακό, αλλά και τα νέα ήθη βρίσκονται στην επικαιρότητα. Τεντιμποϊσμός, αμερικανικός εμπορικός καταναλωτισμός, ροκ εν’ ρολ, μίνι φούστα. Είναι η περίοδος που περισσεύει ο σκηνικός πλούτος, επιβάλλονται οι Χατζιδάκις και Θεοδωράκης, το αρχοντορεμπέτικο, η πολυτέλεια των κοστουμιών, οι πολυπρόσωποι θίασοι και τα μεγάλα μπαλέτα.

Η περιοχή στα Παριλίσσια όπου βρισκόταν και ο «Παράδεισος».

Τα τραγουδιστικά ρομάντζα κυριολεκτικά αποθεώνονται. Βέμπο, Μπελίντα, Μάγια Μελάγια, Βλαχοπούλου, Σαπουντζάκη, Τζένη Βάνου, Βογιατζής και στα τέλη της περιόδου ο Πουλόπουλος, ο Χιώτης και η Μαίρη Λίντα. Ονοματεπώνυμα τα οποία από μόνα τους αποδίδουν το χρώμα και το άρωμα της εποχής και παραπέμπουν στις πλούσιες ιδέες, στα ευφάνταστα χορευτικά νούμερα και τους συμβολισμούς που εύκολα ερμηνεύονταν από τους θεατές και τους συνέδεαν με την επικαιρότητα. Τότε αφήνουν το στίγμα τους χορευτές όπως ο Φλερύ, η Λίντα Άλμα, ο Καστρινός, η Χρυσούλα Τώνια, ο Σειληνός, η Προκοπίου και ο Μεταξόπουλος.

Μαρίκα Κοτοπούλη.

«Η ΑΘΗΝΑ ΤΟΥ 1940», επιθεώρηση στο Θέατρο ΑΘΗΝΑΙΟΝ, με τους Μίμη Κοκκίνη, Πέτρο Κυριακό, Αλίκη Βέμπο κ.ά.

Στα χρόνια της Μεταπολίτευσης, η Επιθεώρηση, το «Μουσικό Θέατρο» όπως αρέσκονται πολλοί δικαιολογημένα να την αποκαλούν, υποχώρησε –όπως όλα τα θεάματα– μπροστά στην τηλεόραση που αναλάμβανε πλέον την παραγωγή του μαζικού λαϊκού θεάματος. Η αξιοσημείωτη αρχή στο Άλσος Παγκρατίου, όπου το 1972 ανέβηκε με το «Ελεύθερο Θέατρο» η επιθεώρηση «Κι εσύ χτενίζεσαι», περιείχε πολιτική άποψη, έδωσε για μία περίπου δεκαπενταετία πρωταγωνιστές, αλλά κατέληξε στη βαθιά ύφεση της Επιθεώρησης που βιώνουμε στις ημέρες μας. Εξάλλου, το τραγούδι και ο χορός ακολούθησαν τους νέους δρόμους προβολής και παρουσίασης.

Από την επιθεώρηση «ΕΔΩ ΑΘΗΝΑΙ» στο Θέατρο ΑΚΡΟΠΟΛ.

Η Ζωζώ Σαπουντζάκη στην επιθεώρηση «Ο ΚΟΣΜΟΣ ΕΙΝΑΙ ΠΟΝΗΡΟΣ».

Γράφει ο Ελευθέριος Σκιαδάς

Οι φόλες, είδος κάποιας τροφής που περιέχει δηλητήριο για τη θανάτωση ζώων, καταγράφονται ακόμη και στα λεξικά πως χρησιμοποιούνται για τα σκυλιά. Αλλά πριν από 140 χρόνια τις χρησιμοποιούσαν στην Αθήνα για να εξοντώνουν τα πρόβατα που κατέστρεφαν τα χωράφια βόσκοντας. Ιδιαίτερα τους χειμερινούς μήνες οι ποιμένες κατέβαζαν τα ζωντανά τους για να βρουν τροφή μέχρι τη Μονή Πετράκη, την περιοχή Μακρυγιάννη, στην άπλα του Βοτανικού και του Ελαιώνα, στην ευρύτερη περιοχή του Γουδή και στον λόφο του Λυκαβηττού. Παρά τις απαγορευτικές αστυνομικές διατάξεις και την παρουσία αγροτικής αστυνομίας στην Αθήνα, συχνά περνούσαν ανενόχλητα κοπάδια ολόκληρα από το κέντρο της πόλης και κατευθύνονταν όπου μπορούσαν εύκολα να βρουν τροφή.

Η Αθήνα διατηρούσε ακόμη τον αγροτο-κτηνοτροφικό χαρακτήρα της. Οι κτηματίες διαμαρτύρονταν. Ζητούσαν προστασία και ασφάλεια για τις περιουσίες τους, αλλά τα αποτελέσματα ήταν πενιχρά. Τον Ιανουάριο του 1873 το πράγμα έφτασε στο απροχώρητο. Οι κτηματίες οπλίστηκαν και βγήκαν στα χωράφια σκοτώνοντας αρκετά από τα δύστυχα ζωντανά. Ξεσηκώθηκε σάλος. Οι κτηματίες υποστήριζαν πως η αγροτική αστυνομία έφταιγε διότι άφηνε «τα κτήματα των πολιτών να γείνωσι βορά των κτηνών, και εις τους ποιμένας, οίτινες κατέστησαν μάστιγες της κτηματικής τάξεως». Από την άλλη οι ποιμένες αντιδρούσαν καλώντας σε βοήθεια τους… συναδέλφους τους από τη Βάρη, οι οποίοι θεωρούνταν εξαιρετικά τραχείς.

Αποφεύχθηκαν οι συγκρούσεις με παρέμβαση της Αστυνομίας. Εντός ολίγων ημερών όμως εμφανίστηκε άλλη μέθοδος. Οι κτηματίες έριχναν φόλες μέσα στα κτήματα. Οπότε εξοντώνονταν τα αθώα πρόβατα, τα οποία κατανάλωναν τις δηλητηριασμένες τροφές. Μόνον σε μία περίπτωση χάθηκε εκατοντάδα ολόκληρη προβάτων. Οι διαμάχες αυτές συνεχίσθηκαν μέχρι τις αρχές του 20ού αιώνα, όταν πλέον άρχισε να εξαφανίζεται η κτηνοτροφία από την Αττική.

Γράφει ο Ελευθέριος Γ. Σκιαδάς.

Το μουστάκι στις μέρες μας είναι διασκεδαστική παρένθεση, αλλά κάποτε αποτελούσε τον κολοφώνα της ανδρικής ομορφιάς και της υπερηφάνειας. Εως τις αρχές του 20ού αιώνα δεν ήταν δυνατόν να νοηθεί άνδρας στην ελληνική πρωτεύουσα χωρίς μουστάκι. Καλοστριμμένο, καλοσιδερωμένο, κατάμαυρο και αρειμάνιο. Η εμφάνιση άνδρα με γυμνό το πάνω χείλος του προσέδιδε αμέσως το χαρακτηρισμό του «ξουρισμένου». Ο ανταγωνισμός ήταν σκληρός, ιδιαίτερα για το πάχος και το μάκρος του. Από τα διασημότερα μουστάκια ήταν του βασιλιά Γεωργίου Α, το οποίο ακολουθούσε τη μόδα του καλού κόσμου με οριζόντια κατεύθυνση, και του βασιλιά Κωνσταντίνου που το ήθελε «τσιγκελωτό», σύμφωνα με τα γούστα του λαού.
Η περιποίηση του μουστακιού ξεκινούσε με καλό λούσιμο, ακολουθούσε το πασάλειμμα με άφθονη μαντέκα, χτενιζόταν με ειδικό χτενάκι και στριβόταν μέχρι του σημείου όπου τα άκρα του να αποτελούν αιχμή καρφίτσας. Ακολουθούσε το σφίξιμο του μουστακοδέτη, μια ταινία με την οποία δενόταν το μουστάκι για να κρατήσει το σχήμα του. Εκείνοι που έπρεπε να φέρουν μεγαλοπρεπές μουστάκι ήταν οι φοιτητές, οι οποίοι όπως ήταν φυσικό αρκετά συχνά παρασπονδούσαν. Έτσι, οι θεματοφύλακες της παράδοσης, που ήταν οι καθηγητές, τους παρακολουθούσαν στενά.
Οι πρώτοι τολμηροί πολέμιοι του μουστακιού εμφανίστηκαν μετά τον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο. Αποφάσισαν να απαρνηθούν το σύμβολο του ανδρισμού και τη μόνιμη εστία μικροβίων από την είσοδο του στόματός τους.
Παρά τις αντιδράσεις των πουριτανών της εποχής τα πρώτα δειλά ξυρίσματα πήραν τη μορφή ομαδικής… σφαγής. Τους νέους της εποχής ακολούθησαν δειλά δειλά και οι μεγαλύτεροι, για να μπουν στο… κλίμα. Στην αρχή έφυγαν οι σουβλερές μύτες και καθιερώθηκε η μόδα του «ταγκό» όπως την αποκαλούσαν. Μετά το μουστάκι αλά Ντάγκλας Φέρμπανκς –από τον πρωταγωνιστή της οθόνης– και στο τέλος μια γραμμή από τρίχες στο επάνω χείλος.

Γράφει ο Ελευθέριος Γ. Σκιαδάς.

Εκατονταετία συμπληρώνει ο παιδικός εκπαιδευτικός κινηματογράφος στην Ελλάδα, αφού η σχετική μέριμνα ξεκίνησε από το 1913! Ήταν δε από τις πρώτες χώρες, από κοινού με την Ιαπωνία, το Βέλγιο και την Ιταλία που υιοθέτησαν το εκπαιδευτικό σύστημα με ταινίες που παρήγαγαν τα εργαστήρια Έντισον. Η Διεύθυνση Σχολικής Υγιεινής του Υπουργείου Παιδείας παρήγγειλε σε αγγλικό εργοστάσιο 4.000 κινηματογραφικές μηχανές προβολής! Αλλά οι πολεμικές περιπέτειες και οι πολιτικές ανωμαλίες δεν επέτρεψαν την ανάπτυξη του συστήματος. Χρειάστηκε να περάσει μια 25ετία για να γίνουν οι πρώτες προβολές (Μάρτιος 1928) στις αίθουσες των κινηματογράφων «Μοντιάλ» και «Σπλέντιτ» τα πρωινά και στην αίθουσα του «Παρνασσού» τα απογεύματα.
Ιδρύθηκε ο «Σύλλογος διά την Ανάπτυξιν των Παιδικών κινηματογράφων» και οι πρώτες εκπαιδευτικές ταινίες περιείχαν τοπία, ιστορίες ζώων, κωμωδίες κατάλληλες για παιδιά κ.ά. και αποκτήθηκαν με δάνειο. Στην ανάπτυξη του θεσμού πρωταγωνίστησαν γυναίκες του Εθνικού Συμβουλίου Ελληνίδων, του Ερυθρού Σταυρού, του Πατριωτικού Ιδρύματος του Λυκείου των Ελληνίδων και του «Παρνασσού». Τότε διαμορφώθηκε και η πρώτη «Ταινιοθήκη» με πενήντα εκπαιδευτικές και ψυχαγωγικές ταινίες. Τα παιδιά αντιμετώπισαν με δυσπιστία τις πρώτες προβολές λόγω του εκπαιδευτικού χαρακτήρα των θεμάτων. Αλλά το κλίμα αντιστράφηκε όταν δόθηκε βαρύτητα στα ψυχαγωγικά θέματα.
Ωστόσο, οι αιθουσάρχες διαπίστωναν ότι υπήρχε οικονομικό ενδιαφέρον. Αρνούνταν να ενοικιάζουν τις αίθουσές τους τα Κυριακάτικα πρωινά και έσπευδαν να βαφτίσουν «παιδικές» παραστάσεις, ακόμη και αστυνομικές περιπέτειες. Έτσι προέκυψε και η δημιουργία του «κεντρικού γραφείου μορφωτικού κινηματογράφου», ως αυτοτελούς νομικού προσώπου υπό την εποπτεία του Υπουργείου Παιδείας και Θρησκευμάτων. Τότε προέκυψε και η διά Νόμου απαγόρευση εισόδου στους κινηματογράφους παιδιών κάτω των 16 ετών. Εκτυπώθηκαν ακόμη και ειδικές ταυτότητες με τις οποίες προμηθεύονταν τα παιδιά, ώστε να αποφεύγεται η «επίδρασις του κακού κινηματογράφου»!

Γράφει ο Ελευθέριος Γ. Σκιαδάς

Η λεωφόρος Πανεπιστημίου ήταν κάποτε μια ήρεμη λεωφόρος, «στολισμένη» με λίγα Μέγαρα, πολλές μάντρες με καυσόξυλα και φιλοξενούσε μόνον το καφενείον «Κοραής». Εκεί υποψήφιοι διδάκτορες, μετά την ανακήρυξή τους, τρατάριζαν φίλους με τα πατροπαράδοτα «τρίγωνα». Με τα χρόνια, τα δύο άκρα της μεταβλήθηκαν σε κέντρα του «ωραίου κόσμου», με καφεστιατόρια, ζαχαροπλαστεία, καφενεία, καμπαρέ και θέατρα. Μετατράπηκε σε πραγματικό πρωτευουσιάνικο «βουλεβάρτο», το οποίο εκτός από την τριλογία είδε να ανεγείρονται περίφημα κτίρια. Εκείνο της «Μεγάλης Βρεταννίας», του Νικολούδη που η στοά του ενώνει την Πανεπιστημίου με τη Σταδίου, το Ιλίου Μέλαθρον, το Οφθαλμιατρείο, το Αρσάκειο, τον Άγιο Διονύσιο των Καθολικών, το Γενικό Λογιστήριο του Κράτους, το Μέγαρο Σερπιέρη (Αγροτική Τράπεζα), το αρχοντικό του Δ. Ράλλη και τόσα άλλα. Δημιουργίες που έδωσαν στην Πανεπιστημίου και επιβλητικό «χρώμα».
Τον Ιανουάριο 1937 αποκτούσε και έναν «οικοδομικό κολοσσό», όπως έγραφαν οι εφημερίδες. Ένα αληθινό κόσμημα και έργο πολιτισμού, μοναδικό στο είδος του στα Βαλκάνια, πρωτοποριακό για τα ευρωπαϊκά δεδομένα και εφάμιλλο με τα αντίστοιχα της Αμερικής. Ήταν το «Σικιαρίδειο Μέγαρο» -ιδιοκτησία των παιδιών του Βασίλειου Σικιαρίδη- στην οδό Πανεπιστημίου 48, γνωστό ως «Ρεξ». Με τον όγκο του προκαλούσε κατάπληξη. Φιλοξενούσε ένα θέατρο, δύο κινηματογράφους, μπαρ, αίθουσες συναυλιών και άλλα κέντρα ψυχαγωγίας. «Είναι ανώτερον κάθε περιγραφής το τεχνικόν αυτό μεγαλούργημα», έγραφαν οι εφημερίδες. Δημιουργοί του οι αρχιτέκτονες Βασίλειος Κασσάνδρας (1904-1973) και Λεωνίδας Μπόνης (1896-1963), οι οποίοι σχεδίασαν ακόμη το Μέγαρο του Μετοχικού Ταμείου Στρατού κ.ά.
Τα τελευταία προπολεμικά χρόνια, το «Ρεξ» προσείλκυσε τα βλέμματα, φιλοξένησε μεγάλες προσωπικοτήτες του θεάτρου και του κινηματογράφου, καθώς και την ήδη διαμορφωμένη αστική τάξη των Αθηνών. Είναι από τα κτίρια που χρυσοπλήρωσε για να αποκτήσει αλλά και να συντηρήσει το Ελληνικό Δημόσιο και παραμένει σε λειτουργία, για να θυμίζει στους περαστικούς πως η οδός Πανεπιστημίου παραμένει «αριστοκράτισσα» της πρωτεύουσας.

Εντυπωσιακά νούμερα

Αλλά και τα μέσα που διατέθηκαν για την οικοδόμησή του φάνταζαν μυθικά εκείνη την εποχή οι δε αριθμοί… αστρονομικοί. Τριάντα χιλιάδες μέτρα σύρμα για την ηλεκτρική εγκατάσταση, τριάντα κινητήρες των 460 ίππων ο καθένας, το υπόγειό του βάθους 18 μέτρων επί οικοπέδου 1.500 πήχεων και η ανέγερσή του, η οποία διήρκεσε περίπου δύο χρόνια (1935-1937) απαίτησε δέκα εκατομμύρια εργατοώρες να ολοκληρωθεί. Περίφημα καθίσματα, άνετα και κομψά, ευρείς διάδρομοι, αθόρυβο δάπεδο, άπλετος και κρυφός φωτισμός, μηχανήματα εξαερισμού και προβολής τα τελειότερα, εξαιρετική ακουστική.
Δύο χιλιάδες καθίσματα στην αίθουσα του κινηματογράφου, τοποθετημένα κατά τέτοιον τρόπο -πλατεία, τρεις σειρές θεωρείων και δύο εξώστες- ώστε να μην εμφανίζεται μια αχανής και αντιαισθητική σάλα. Η είσοδος μάγευε τον κόσμο της εποχής που δεν ήταν ακόμη συνηθισμένος σε φωτισμό «νέον» και το «παρισινό κλίμα» έκανε τους ρομαντικούς να ονειρεύονται. Ήταν όμως και η πρώτη φορά που υποδέχονταν το κοινό καλά κλιματισμένες αίθουσες. Εξάλλου, φρόντισαν να το γράφουν και στο πρώτο πρόγραμμα, ότι οι προβολές θα συνεχίζονταν και το καλοκαίρι με παγωμένο αέρα που παρήγαγαν τα «ειδικά μηχανήματά» του. Η εναρκτήρια προβολή έγινε με επιτυχημένη ταινία, με τον αγαπημένο τενόρο του κοινού, τον Ζαν Κιεπούρα.
Στο ισόγειο δημιουργήθηκε ένας κινηματογράφος («Rex»), την εκμετάλλευση του οποίου είχε ο επιχειρηματίας Σκούρας που εκμεταλλευόταν και το «Αττικόν», ενώ στον επάνω όροφο το νέο θέατρο της Μαρίκας Κοτοπούλη. Στο θέατρο οι θεατές ανέβαιναν σε 25 δευτερόλεπτα με τέσσερις πολυτελείς ανελκυστήρες. Κινηματογράφος και θέατρο εγκαινιάστηκαν με διαφορά μίας εβδομάδας. Στο υπόγειο μια αίθουσα χορού, η οποία τελικώς λειτούργησε ως κινηματογράφος επίκαιρων και παιδικών έργων -τα οποία επί Μεταξά επιδοτούνταν από το κράτος-, το περίφημο «Σινεάκ» με «καθαρώς μορφωτικήν αποστολήν». Το σύνολο των θεατών που μπορούσαν ταυτόχρονα να παρακολουθούν θεάματα και στα τρία επίπεδα ανέρχονταν σε 4.000! Εξάλλου, κατασκευασμένο με σκυρόδεμα και ειδικά μονωτικά υλικά, αντιμετώπιζε τα ζητήματα των ορίων ακουστικής μεταξύ διαφόρων χώρων.

Αγορά από το Δημόσιο

«Εάν η Αθήνα επρόκειτο να χαρακτηριστή μονάχα από το θαυμάσιον νέον οικοδομικόν μεγαλούργημα της οδού Πανεπιστημίου -το Ρεξ-, θα έπαιρνε δικαιωματικώς τον τίτλον της μεγάλης κοσμοπόλεως», έγραφε ενθουσιασμένος ο Κωστής Μπαστιάς που παρευρέθηκε στα εγκαίνια. Είχε μάλιστα και μία παρατήρηση να κάνει: «Διατί σε ένα τέτοιο όμορφο κολοσσό, σε μια αίθουσα υπερμοντέρνα, με τέτοια μηχανικά μέσα να μην επιτρέπεται το κάπνισμα, όπως γίνεται σε όλα τα μέρη του κόσμου;»! Το Μέγαρο κράτησε τις πόρτες ανοιχτές ακόμη και στα δύσκολα χρόνια της Κατοχής. Οι αίθουσές του είδαν πολλά και μπορούν να διηγηθούν ακόμη περισσότερα.
Από τη φωτιά που ξέσπασε στο κτίριο το 1982 διασώθηκαν ο κινηματογράφος «Ρεξ 1» και το «Σινεάκ». Αλλοδαπή εταιρεία ενδιαφερόταν να μετατρέψει το Μέγαρο σε πολυκατάστημα, αλλά εν τω μεταξύ τον Σεπτέμβριο 1983 εκδίδεται το διάταγμα του Αντώνη Τρίτση με το οποίο χαρακτηρίζονται διατηρητέα 13 κτίρια της πλατείας Ομονοίας και 20 της λεωφόρου Πανεπιστημίου (Ελευθερίου Βενιζέλου). Ανάμεσά τους και το κτίριο του «Ρεξ», το οποίο φροντίζει η Μελίνα Μερκούρη να περιέλθει στο Δημόσιο -επ’ ονόματι του Εθνικού Θεάτρου- καταβάλλοντας 650.000.000 δραχμές. Οι περιπέτειες του κτιρίου είναι λίγο έως πολύ γνωστές, καθώς και το κόστος για την επισκευή του που ξεπέρασε τα δύο δισεκατομμύρια δραχμές.

Tο Μουσείο της Πόλεως των Αθηνών – Ίδρυμα Βούρου-Ευταξία, με μεγάλη χαρά και τιμή, εγκαινιάζει τη νέα εκθεσιακή περίοδο παρουσιάζοντας την έκθεση του Νώντα Ρεντζή με τίτλο:

«Η Ελλάδα της ελπίδας και του μόχθου»

την ημέρα της απελευθέρωσης της Αθήνας,

Τετάρτη 12 Οκτωβρίου 2018, ώρα 19:00